...czyli artykuł z nowego cyklu "Podróże profesora Blocha".

Zaledwie 101 kilometrów od Katowic znajduje się miejsce, o którym niewiele wiadomo uczniom VI LO.  Tym miejscem jest Nowa Brzeźnica, miejscowość w której w 1415 roku przyszedł na świat patron Naszej Szkoły Jan Długosz. Tak się składa, że w trakcie jednej z wakacyjnych wędrówek dotarłem do tej miejscowości, dlatego chciałbym w niniejszym artykule przybliżyć nieco to miejsce oraz fakty związane z początkiem życia naszego wielkiego patrona.  Mam nadzieję, że dla naszych uczniów i wszystkich gości odwiedzających szkolną stronę internetową w okresie letnim informacje te okażą się warte przeczytania.

Nowa Brzeźnica ma obecnie status wsi, jednak nie zawsze tak było. Bowiem Brzeźnica to stare miasto królewskie, założone w 1265 roku na szlaku handlowym z Rusi na Śląsk. Założona była na prawie średzkim na mocy zezwolenia księcia Leszka Czarnego. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od lasów brzozowych porastających wtedy te okolice. Prawa miejskie utraciła dopiero w 1868 roku na skutek decyzji władz zaboru rosyjskiego, które po powstaniu styczniowym pozbawiły praw miejskich wiele także innych miejscowości na ziemi łódzkiej. Odebranie praw miejskich było prawdopodobnie formą kary za udział miejscowej ludności w powstaniach. Niestety do dzisiaj praw tych Brzeźnica nie odzyskała.

Godło Nowej Brzeźnicy

Nowa Brzeźnica jest obecnie siedzibą Gminy, administracyjnie należy do województwa łódzkiego (powiat pajęczański), dokładnie leży na południowych krańcach łódzkiego, granicząc z województwem śląskim. Przez gminę Nowa Brzeźnica przepływa rzeka Warta, która wije się przez malownicze tereny leśne. Okolice tu są lekko pagórkowate, na ich wygląd duży wpływ miał plejstoceński lądolód, który zostawił tutaj wszechobecne osady z charakterystycznymi głazami narzutowymi, którymi, jak ciasto rodzynkami, nafaszerowana jest tutejsza gleba. Krajobraz jest tu typowo rolniczy, brak cenniejszych złóż i przemysłu.
Ojciec naszego patrona, także Jan, był średniozamożnym szlachcicem, pochodził ze wsi Niedzielsko pod Wieluniem, która wraz z kilkoma okolicznymi wsiami należała do rodu Długoszów. Sławę i pozycję społeczną zdobył dzięki wojnie z Zakonem Krzyżackim. Otóż w czasie konfliktu z Krzyżakami ziemia wieluńska wystawiła chorągiew wojska, do której zaciągnął się Jan Długosz senior. W czasie bitwy na polach Grunwaldu wykazał się męstwem biorąc do niewoli komtura Markwarda von Salzbacha, rycerza Szumborka i wójta z Schaumburga, za co Król Polski Władysław Jagiełło nagrodził go starostwem brzeźnickim. Został więc ojciec naszego patrona starostą i burgrabią królewskiego miasta Brzeźnicy.

Kościół pw św. Jana Chrzciciela w Nowej Brzeźnicy

Jan Długosz senior miał kilku synów i wszyscy oni nosili imię Jan. Jednym z nich był patron naszej szkoły, który przyszedł na świat 1 grudnia 1415 roku. Ciekawostką jest z pewnością nadanie wszystkim synom imienia Jan, co wiązało się z tym, że pierwszy syn Jan chował się dobrze, natomiast dwaj następni, którym nadano inne imiona zmarli bardzo wcześnie. W związku z tym postanowiono wszystkim następnym nadać imię Jan.

Nowa Brzeźnica to dziś niewielka i senna miejscowość

Z pewnością związek Jana Długosza z Nową Brzeźnicą ograniczał się jedynie do czasów jego dzieciństwa, przynajmniej źródła nie podają, by w jego późniejszym przebogatym życiorysie wracał do miejsca swego urodzenia. Trudno tu też szukać pozostałości z życia naszego sławnego patrona,  miasteczka takie jak Brzeźnica w tamtych czasach były w większości bardzo nietrwałe, gdyż głównym budulcem było drewno. Brak w Brzeźnicy obiektu o charakterze zamku, choć źródła wspominają o odkryciu w okolicach rynku pozostałości zamczyska, którego budowę rozpoczęto niedługo przed śmiercią Kazimierza Wielkiego (a więc jeszcze przed objęciem Brzeźnicy przez Jana Długosza seniora) i prawdopodobnie wkrótce potem przerwano. Na przygotowanym pod królewską warownię kopcu wzniesiono później drewniany dwór obronny, po którym do dzisiaj pozostały nikłe ślady otoczone resztkami fos. W tym drewnianym dworze dzieciństwo spędził prawdopodobnie nasz patron.

Popiersie Jana Długosza przed Urzędem Gminy w Nowej Brzeźnicy

Jednakże Nowa Brzeźnica pamięta o swym sławnym synu. W 1987 odsłonięto przed Urzędem Gminy popiersie przedstawiające Jana Długosza. Tablice upamiętniające związki Długosza z tutejszą ziemią znajduje się też w kościele parafialnym pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, który został wzniesiony w 1904 r. w miejscu poprzedniej, gotyckiej świątyni ufundowanej w 1417 r. przez króla Władysława Jagiełłę. Imię Jana Długosza, podobnie jak nasze liceum, nosi także miejscowa Szkoła Podstawowa.

Tablica pamiątkowa i herb rodu Długoszów - Wieniawa - na kościele parafialnym w Nowej Brzeźnicy

Nowa Brzeźnica nie jest miejscowością szczególnie atrakcyjną turystycznie, stanowi jedynie lokalne centrum administracyjno-usługowe dla okolicznych wsi. Choć historia tego byłego miasteczka jest niezwykle bogata, to miejsc związanych z tą historią jest tu jak na lekarstwo. Niestety, pożary i epidemie, które nawiedzały kilkakrotnie miasteczko w XVII i XVIII wieku, zrobiły swoje. Dla wytrwałych turystów polecam wspomniany murowany, neogotycki kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. W bryłę obecnego kościoła - pomiędzy prezbiterium a transeptem - wtopiona jest znacznie starsza, gotycka dzwonnica stanowiąca właśnie pozostałość pierwotnego kościoła. We wnętrzu warto zobaczyć: ołtarz główny z obrazem Wniebowzięcia Matki Boskiej, wspominany w źródłach w 1683 r., a namalowany prawdopodobnie w 2. połowie XVII stulecia, marmurowe epitafium Krzysztofa Płazy, zmarłego w 1638 r. z klęczącą postacią dziecka pod krucyfiksem i herbami Topór, Wąż, Korab oraz Nowina, oraz epitafium Ludwika (+1797) i Teresy ze Święckich (+1804) Madalińskich oraz kamienną, późnorenesansową płytę z 1. połowy XVII wieku z płaskorzeźbą fundatorów klęczących pod krzyżem. Obok kościoła wznosi się murowana plebania z 1884 r.

Wnętrze kościoła pw Jana Chrzciciela w Nowej Brzeźnicy

Do Brzeźnicy dojechać można krajową jedynką, skręcając za Częstochową na krajową drogę nr 42. Brzeźnica posiada bezpośrednie połączenie autokarowe z Katowicami (podróż ok 2 godz.). W okolicy Nowej Brzeźnicy (ok. 2 km) znajduje się też stacja kolejowa Brzeźnica nad Wartą, wybierając pociąg czeka nas jednak przesiadka w Częstochowie. Oczywiście nie twierdzę, że ktoś wybierze Brzeźnicę jako cel wycieczki, jednakże przy okazji, będąc gdzieś w okolicy, można z ciekawości zajrzeć i zobaczyć miejsce, gdzie rozpoczął życie nasz słynny dziejopisarz.

Jarosław Bloch 06.08.2010

W artykule wykorzystano następujące źródła:

• Artykuł: Bednarska Ola http://www.oeiizk.edu.pl/historia/bednarska/herb.pdf
• Portal turystyczny Polska Niezwykła: http://www.polskaniezwykla.pl/attraction/1434000033.id
• Oficjalna strona Gminy Nowa Brzeźnica http://www.inter.media.pl/nt-bin/nowabrzeznica/start.asp?page=pl_gmina&tytul=Informacje&dzial
• Portal turystyczno-krajoznawczy woj. łódzkiego http://old.ziemialodzka.pl/32_nowa_brzeznica.htm